Mówiąc najkrócej jest to rodzaj nieformalnej kooperatywy opartej na równości uczestników i wspólnej własności. Definicje i praktyka artelu zmieniała się jednak w ciągu wieków. Dlatego podejmując tę formę współpracy chcemy dopracować własną, odzwierciedlającą nasze założenia docelowe. Artel to twór organiczny, który przybiera różne formy zależnie od tego kto i dlaczego go formuje.

Trochę historii

Ojczyzną arteli jest Ruś. Wywodzą się one od wspólnot kozackich i nieformalnej samoorganizacji ruskich chłopów oraz robotników najemnych z terenów dzisiejszej Ukrainy i Rosji.

Pierwsi kozacy byli Połowcami i Tatarami, dopiero pod koniec XV i w XVI wieku nazwy tej zaczęli używać banici i uciekinierzy z ukraińskich i polskich posiadłości Rzeczpospolitej na tzw. Zaporoże. To oni utworzyli specyficzną demokrację wojskową, zresztą między innymi w obronie przed Tatarami. Jak wiele ludów, zamieszkujących te tereny przed nimi, kozacy trudnili się wojaczką, ale też rybołówstwem, myślistwem, hodowlą i handlem.

Artel powstał na pograniczu demokracji chłopskiej i wojskowej, a nawet nieco zbójnickiej.

Jednak fakt, że były to grupy mężczyzn, oderwanych od pełnej wspólnoty (rodu, plemienia, wioski), dodatkowo zajmujących się jednym typem działalności (rybołówstwo, myślistwo) mógł wpływać na ich radykalnie równościowy charakter.

Historycy rosyjscy wyróżniali tak naprawdę trzy rodzaje arteli, chociaż nie zawsze opisywali je tak samo[1].

• Tymczasowe grupy rybaków, cieśli, garbarzy itp., formowane przez uczestników lub osobę zawierającą kontrakt. To bardzo stara forma tymczasowego zrzeszania pracowników na okres kiedy byli potrzebni. Tradycyjnie zawierana ustnie, na podstawie praw zwyczajowych, dobrze znanych wszystkim stronom. Były względnie równościowe, chociaż na czas istnienia grupy wyłaniano starostę. Członkowie byli rzemieślnikami, robotnikami najemnymi i chłopami najmowanymi do prac sezonowych.
• Formowane na dłuższy czas, o pewnych cechach przedsiębiorstw. Różne zadania były podzielone między uczestników, a zasady działania były nieco bardziej złożone. Pracę mogli wykonywać członkowie, takie artele-przedsiębiorstwa mogły też zatrudniać pracowników. Często narzędzia, ziemia i pieniądze pochodziły od inwestora.
• Trzecia grupa arteli była zorientowana na produkcję i przypominała spółdzielnie robotnicze – kapitał grupy pochodził ze składek i pożyczek, a dochód dzielono po równo lub według włożonej pracy.</li>

Artele pojawiają się po raz pierwszy pod tą nazwą w połowie XVII wieku. Pod koniec XVIII mają ściśle zdefiniowane prawa i obowiązki członków. Każdy członek artelu miał gwarantowaną płacę, ale był odpowiedzialny za dokonane zniszczenia i straty.

W XIX wieku artele rozumiano już jednoznacznie jako uformowane za zgodą wszystkich robotników, wykonujących pracę przerastającą możliwości jednego robotnika. Płaca pochodziła ze wspólnego funduszu a praca była wykonywana kolektywnie. Wszyscy byli odpowiedzialni za siebie nawzajem.

W XIX i XX wieku artele powstawały w ramach umowy lub statutu, zaakceptowanego przez gubernatora. Uczestniczyć w pracy i zarobkach mogli mężczyźni i kobiety od 17 roku życia, ale w zarządzie znajdowali się tylko ludzie po 21 roku życia.

Artele omawiały najważniejsze sprawy w ramach zebrań generalnych, kiedy ilość obecnych była nie mniejsza niż połowa uczestników. W ważniejszych sprawach było to ¾ wszystkich uczestników. Decyzje podejmowano większością głosów.

W czasach Związku Radzieckiego idea artelu dogorywała, podporządkowana władzy państwowej.

Artel Artystów

Artel Artystów, uformowany w 1863 roku w Petersburgu przez Iwana Kramskoja. Był odpowiedzią na kłopoty finansowe grupy lewicowych artystów, w które popadli w wyniku konfliktu z Rosyjską Akademią Sztuk Pięknych.

Artyści wprowadzili się do wspólnego mieszkania, dzięki czemu mogli stworzyć komunę z miejscem do spania i pracy dla wszystkich.

W 1871 roku Artel zakończył działalność ze względu na pogodzenie części członków z Akademią i konflikt między Kramskojem (który przez cały czas był brygadzistą artelu) i jednym z uczestników grupy.

Inspiracją dla artystów była książka rewolucjonisty-narodnika Nikołaja Czernyszewskiego „Co robić?” (hasło rozpowszechnione później przez książkę Lenina o tym samym tytule „Szto diełat’?”– Lenin, tak jak twórcy Artelu Artystów, był zainspirowany dziełem Czernyszewskiego).

Ludzie, którzy sadzili drzewa

Między 1971 a 1994, na północnym zachodzie USA, powstała i rozwinęła się kooperatywa artelów znana jako Hoedads[2], wyrosła z hipisowskich idei wolności, równości i alternatywnej ekonomii. Hoedads (zwani też Mudsharks) pracowali w branży zalesiania poręb w stanie Oregon. Ich samorządne brygady robocze, zorganizowane na zasadach arteli, wprowadziły kobiety do całkowicie męskiego zawodu, bezkompromisowo przestrzegały zasad równości i wspólnotowości, stając się rozsadnikiem wartości i idei kontrkultury radykalnego, robotniczego hippisowstwa[3].

A dziś?

Każda epoka, miejsce i grupa ludzi ma swoje specyficzne okoliczności i potrzeby. Jak może wyglądać artel dziś? Jakie cechy powinien mieć w naszej konkretnej sytuacji?

---

1. Na podstawie: https://core.ac.uk/download/pdf/217164841.pdf
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Hoedads_Reforestation_Cooperative
3. https://around.uoregon.edu/oq/with-a-human-face-when-hoedads-walked-the-earth oraz http://hoedadsonline.com/

Autorzy:

• Ludka (całość)
• Petros (wzmianka o Hoedads i redakcja)